Sveti Sava – princ tišine

Princ Rastko ostavio je kraljevinu i blaga ovoga svijeta kao taštinu da bi postao princ tišine, kazao je vladika Kirila u svetosavskoj besjedi

Donosimo svetosavsku besjedu koju je izgovorio Njegovo Preosveštenstvo Episkop buenosajreski i južno-centralnoamerički Kirilo na tradicionalnoj akademiji SKD Prosvjeta održanoj Koncertnoj dvorani Vatroslava Lisinskog u Zagrebu, 26. januara, uoči Savindana.

Predsjedniče Srpskog kulturnog društva Prosvjeta, uvaženi g. Mile Radoviću i drugi uvaženi gosti, draga braćo i sestre, neka nam je nazdravlje svima praznik Svetog oca našeg Save, prvog arhiepiskopa srpskog.

”U početku bješe Slovo i Slovo bješe u Boga i Slovo bješe Bog.” (Jov. 1.1) Tako jevanđelist Jovan opisuje Sina Božjeg,jedinorodnog od Oca rođenog prije svih vjekova, svjetlost od svjetlosti, Boga istinitog od Boga istinitog. On, budući princ i naslednik i vlasnik svih dobara, po riječima svetog apostola Pavla, Gospod Isus Hristos ”bogat budući, nas radi osiromaši i postade čovjek da bi se mi Njegovim siromaštvom obogatili.” (2. Kor. 8. 9)

Ta ljubav Sina Božjeg iz koje je proizašao Njegov kenozis, istoščanije ili snishođenje do ljudske prirode, do krsta i do smrti radi spasenja palog Adama i ljudskog roda, bila je uvijek dubinsko nadahnuće i sila podviga svakog podvižnika vrline kroz čitavu istoriju ljudskog roda. Sva pokoljenja podvižnika: apostola, mučenika, prepodobnih i pravednih ljudi navodile su na podvig, riječi i učenje Spasitelja Isusa Hrista ali naročito Njegova čudesna djela, a najviše ona učinjena u tišini ili bezmolviju.

Čitamo kod svetog apostola Petra, koji je bio svjedok Hristovog Preobraženja, da je Otac svjedočio o Sinu ”Ovo je Sin moj ljubljeni, koji je po mojoj volji”. Praznik svetog Preobraženja Gospodnjeg to jest Njegov podvig molitve i bezmolvija na svetoj gori Tavor, kada je Spasitelj prosijao netvarnim energijama i svjetlošću Božanstva glavni je obrazac i cilj podviga i glavna tema podvižničke literature.

Ranjen takvom ljubavlju Sina Božjega, jedan drugi zemaljski princ Rastko Nemanjić, rođen kako se smatra prije više od 850 godina u Nemanjinom dvoru, takođe osiromaši do monaške rize da bi postao princ tišine to jest bezmolvija i da bi se mi,njegov srpski narod obogatili njegovim siromaštvom.

Princ Rastko je ostavio dvor svoga tjelesnog oca, sa njegovom ljepotom, zabavama i udobnostima  u jelu i piću; i sve to zamijenio prostom monaškom rizom,  skromnom kelijom, postom i askezom. Rastku je bilo samo sedamnaest godina kada je postao monah Sava.

”Taština nad taštinom, sve je taština”, zapisao je dvadeset jedan vijek prije Rastka jedan drugi car Solomon, koji je uživao u svim zadovoljstvima ovog svijeta.

Tako je i princ Rastko ostavio kraljevinu i blaga ovoga svijeta kao taštinu da bi postao princ tišine. Po ugledu na drevne podvižnike, naročito svetogorce, i Sava je zavolio stajanje pred Bogom i traganje za Bogom u bezmolviju duše i tijela, molitvi i postu. Njega nikada nije napustala čežnja za usamljeničkim pustinjačkim životom. Poznat je tzv. Isihastirion ili u prevodu Kuća Tišine u Kareji svetog Save za koju Sava piše čuveni karejski tipik.

Tih i takvih kuća tišine ima i u Studenici, i u Mileševi, i na drugim mjestima gdje je Sava bio samo u društvu sa Bogom jer Samo je Bog dovoljan je pravilo pustinjaka svih vremena. Savi je taj podvig pomogao da stekne ono za čim je najviše čeznuo – srce ozareno nebom i neiskazani duševni mir. Takođe je imao viđenja nebeskog svijeta i u jednom od njih vidio je svoga oca Simeona u nebeskoj slavi koji mu je rekao: ”Ti ćeš biti odlikovan sa dvije krune, jedna asketska, a druga apostolska”…

Tako je sveti Sava bio izvanredan graditelj ljudske duše, kao nevidljivog Hrama Duha Svetoga. Recimo ovdje da krajnje neuvjerljivo izgledaju, jedno vrijeme prisutna, istoriografska nagađanja da je Rastkov odlazak u Svetu Goru i njegovo monašenje planirao sam Nemanja iz političkih razloga. Posebno jer takve pretpostavke opovrgava i činjenica kasnijeg monašenja samog Nemanje.

Kao što je Sava podražavao najveće isposnike i duhovnike, želio je da i drugi naročito iz njegovog naroda idu njegovim putem. Sveti Sava je najveću pažnju posvetio upravo uzdizanju srpskoga monaštva. I to je činio očigledno svjestan činjenice da je Pravoslavlje nepotpuno bez monaštva koje živi tradicijama drevnih asketa hrišćanskog Istoka.

Kroz tu krajnju askezu i podvig sveti Sava je utvrdio svoju duhovnu vertikalu i iskazao ljubav prema Bogu.

Sava je odbijao punih dvadeset godina pozive roditelja da se vrati iz Svete Gore u Srbiju. On je znao riječi svetog Arsenija Velikog ”Bog zna da ja volim ljude, ali ne mogu biti istovremeno i sa Bogom i sa ljudima”. Međutim ljubav prema svom narodu i želja, kako o tome piše Domentijan da izvede svoj narod iz ”egipatskog ropstva”, njegova plemenita težnja da od Srba načini sveti narod, izveli su ga iz voljene pustinje i doveli na poprište istorije gdje će Sava izgraditi i tu svoju duhovnu horizontalu – ljubav prema bližnjima. Na tom krstu dvojedine ljubavi prema Bogu i prema bližnjima Sveti Sava će biti raspet cijelog svog života. Iz te njegove duhovne horizontale, koja je opet crpila silu iz njegovih podviga u tišini monaških isposnica i kelija, i naravno iz Svetih Tajni, iznikla su djela zbog kojih ga mi ljudi najviše i slavimo.

Sava je obnovitelj monaštva; graditelj prekrasnih zadužbina Hilandara, Žiče; Sava je prvi Arhiepiskop autokefalne Srpske Crkve; On je naš Mojsije to jest zakonodavac sa Nomokanonom ili Krmčijom, i drugim crkvenim i monaškim pravilima. Sava je i graditelj škola i bolnica, besprekorni crkveni diplomata ali i diplomata u državnim misijama. Sveti Sava je i angel koji je brod Srpske Crkve proveo kroz bure, unije i bogumilske jeresi i upravio ga konačno na Istok prema Jerusalimu.

Pošto govorimo na akademiji srpskog kulturnog društvaProsvjeta, podvucimo posebno prosvjetni, ili bolje reći prosvetiteljski značaj Svetog Save za naš narod, ali ne samo za naš narod.

Sa književnooblikovanim i zapisanim mislima Svetog Save srpska književnost postaće ravnopravni član književnog života pravoslavnog slovenskog sveta imajući svoje jezgro u vizantijsko-slovenskoj literaturi. Dakle, velika uloga začetnika srpske književnosti pripisuje se Svetom Savi, stoga njegov dvojaki značaj jeste u tome što je tvorac samostalne Srpske Crkve i samostalne srpske književnosti. Radio je na jačanju srpskog književnog života, a na taj način ojačao je i duhovni život Srba, tako da je povezanost monaškog i književnog života izuzetno velika.

Pre svega, povezanost se ogleda u činjenici da svi manastiri, izgrađeni i nasleđeni, postaju središte svetosavske reforme, a svaki od ovih manastira preuzeo je ulogu književnog središta. Pored toga, važno mesto u životu monaha činile su biblioteke, a dosta vremena posvećivano je čitanju knjiga. Kada se konkretnije govori o književnom radu Svetog Save, potrebno je istaći da njegova književna osnova leži u ranohrišćanskoj, vizantijskoj i staroslovenskoj književnosti, ali njegove književne izvore treba tražiti i u liturgijskoj književnosti.

Prva Savina dela posvećena su isposničkom i manastirskom životu: Karejski tipik, Hilandarski tipik, Studenički tipik.Strogo uzevši, u pitanju su crkvenopravna dela, ali i u njima nailazimo na originalne i svetle osobine Savinog jezika i stila, koje će biti karakteristične za njegova književna dela. Kako Dimitrije Bogdanović ističe, Karejski tipik nije lišen izvorne topline i poetičnosti, a u Savinoj interpretaciji Hilandarskog tipika stil je obogaćen svežinom darovite ekspresivnosti jezika.

Ipak, najznačajnije Savino književno delo jeste Žitije Svetog Simeona, koje piše u uvodu Studeničkog tipika. Žitije, žanr preuzet iz vizantijske književnosti, jedinstveno je u ideološkom pogledu, jer stvara kult određenog lica koji je živa uspomena na činjenicu jednog moralnog i duhovnog preobražaja. U ovom slučaju, preobražaj je vezan za Nemanjino odricanje od prestola, moći i veličine u ovom svetu radi nebeskog carstva.

U vezi sa tim, Bogdanović ističe da opis Simeonove smrti, sav u smenjivanju slika i dijaloga, uzdržan i uzbuđen u isti mah, spada u najlepše stranice stare srpske književnosti. Nastavak smisla žitijnog stvaranja vidi se u Savinoj Službi Svetom Simeonu koja se takođe podređuje poetskim zakonima vizantijskog žanra.  Svakako, Služba svetom Simeonu je prvo književno delo ovog žanra. Njome započinje niz liturgijskih celina u kojima je formiran kult svetih vladara dinastije Nemanjića, a usto, ova Služba je pravi početak srpskog pesništva.

Ako pored književnog uzmemo u obzir misionarsko, duhovno i prosvetiteljsko delo Svetoga Save, velike su i tačne reči Miloša Crnjanskog: ,,Savina legenda i Savino delo ostaće najveličanstvenije i najuzvišenije što nam se rađalo, kroz tamu vekova, na gorkom tlu Balkana, da nas svojim zracima iz prošlosti uvek obasjava.”

Zakonopravilo (Nomokanon – Krmčija) proširuje književni i prosvetiteljski značaj Svetog Save iza granica Balkana, jer je Nomokan postao temelj crkvenog zakonodavstva i kod rusa i drugih slovenskih naroda.

Sveti Sava je zaslužan što se Srpska pravoslavna crkva relativno rano počela baviti temeljnim verskim, crkvenim, pa i nekim pedagoškim pitanjima, pre ostalih pravoslavnih crkava. U Nomokanonu iz XIII veka Sveti Sava je napisao obavezu da svaki sveštenik bude istovremeno učitelj, i da opismenjava decu. Lično, Sveti Sava je radio mnogo na prosvećivanju naroda i prvi je srpski prosvetitelj koji „otačstvo svoje prosvetli“.

Zahvaljujući Karejskom tipiku kojim se rukovode sveštenoslužitelji, obavezu prosvećivanja Sveti Sava je preneo na igumane i kaluđere u manastirima. Srpska pravoslavna crkva, zahvaljujući Svetom Savi, imala je pravo da otvara narodne škole i rukovodi njima. U prilog tome govore činjenice da je organizovala svoje Bogoslovije i školovala sveštenike koji su istovremeno bili i prvi srpski učitelji. Istorijski izvori ukazuju da se Srpska pravoslavna crkva ozbiljnije interesovala za probleme vaspitanja, obrazovanja i nastave otvaranjem Bogoslovskog fakulteta u Beogradu 1920. godine i drugih fakulteta u Libertvilu i Foči nešto kasnije. Tako se pedagogija pravoslavlja uobličava i sistematski razvija kao posebna naučna disciplina, za što su, pre svega, zaslužni profesori koji u to vreme predaju pedagogiju na Bogoslovskom fakultetu.

U tom svetosavskom duhu treba gledati i na otvaranje naše Srpske Pravoslavne Gimnazije Kantakuzina Katarina Branković 2005 godine, za vrijeme blažene uspomene Mitropolita Jovana (Pavlovića), kao i nedavno pokretanje rada od strane Mitropolita Joanikija Pravoslavne Gimnazije ”Svetog Save” u Podgorici, kao i drugih srpskih crkveno narodnih škola širom svijeta.

Isto tako, Sava je dao izuzetan doprinos i podsticaj zdravstvu u Srbiji, i na teorijskom, naučnom planu, ali i konkretnije,odnosno na praktičnom planu  otvaranjem bolnica. Lično je otvorio bolnicu u manastiru Studenici. U njoj se nisu lečili samo povlašćeni slojevi – duhovna i svetovna vlastela – nego i običan narod, odnosno pripadnici podređenih društvenih slojeva. Radi širenja zdravstvene kulture, osposobljavanja kadrova za lečenje ‒ lekara, kao i širenja znanja o lekovima, Sava je u Hilandaru i Studenici lično organizovao prevođenje antičke medicinske literature –  dela Hipokrata, Dioskorida, Galena i arapskog lekara i medicinskog teoretičara, među hrišćanima poznatog pod imenom Avicena. Uz bolnice Sava je, kao i njegov otac Stefan Nemanja ‒ Sv. Simeon, inicirao da se otvaraju i utočišta, prve socijalne ustanove u Srba – za „sirote i uboge“.  On je, uz svoga oca, prvi i pravi začetnik, što bi se danas reklo, socijalne zaštite u srpskoj državi Nemanjića.

Međutim, moramo ovdje istaći koji je cilj Savine prosvjete. Može se kazati da je Savino prosvetiteljstvo počivalo na njegovom svetiteljstvu. Pedagogija Svetog Save je Hristolika. To je razlog da pedagogija Svetog Save počiva na izvesnim metafizičkim pretpostavkama koje ne treba tražiti među „hrpama filozofija“ ovoga svijeta. Ona je misao hrišćanskog predanja za koju je Sveti Sava živio. Iz Savine hrišćanske, asketske metafizike proistekla su shvatanja o osnovnim pedagoškim problemima vezanim za vaspitanje i obrazovanje. Kroz napore, podvige, samoograničenja, veru i čestu molitvu u večni život, može se dostići krajnji cilj njegovog hristolikog življenja. ”Jer cilj vaspitanja i obrazovanja jeste preobraženje cjelokupne ličnosti čovjeka i njeno sjedinjenje sa Bogom, tj. uspostavljanje njegovog lika u čovjeku. Dakle duhovna obrazovna misao hrišćanstva i Vizantije pa samim tim i svetosavlja, je izbegla individualističku koncepciju u kojoj se ciljevi – progres, pravda, jednakost, – procjenjuju samo sa stanovišta individualnih prava, gdje se društvo shvata kao kolekcija atomizovanih jedinica, kao otuđenje, egzistencijalni vakuum i depersonalizacija,” piše Patrijarh Porfirije i nastavlja: ”Ovaj ličnostni pristup omogućuje učesnicima u obrazovanju, kao slobodnim ličnostima, da se ozbiljno i odgovorno suoče sa protivurečnostima i izazovima svoga doba da bi izbegli kataklizmične posledice koja može da proizvede jedna surova tehnološka civilizacija”.

Na kraju, istini za volju, moramo reći da sveti Sava ne bi bio u stanju toliko da postigne bez pomoći njegove svete porodice a naročito njegovog oca prepodobnog Simeona Mirotočivog. Ta ljubav između sina i oca u kojoj je otac rodio sina tjelesno, a onda sin rodio oca duhovno, prekrasna je ikona ljubavi u Svetoj Trojici. Otac Nebeski rađa Sina u vječnosti, a Sin svojim ovaploćenjem i domostrojem spasenja palom čovjeku omogućava da po riječima apostola Pavla ”Bog bude sve u svemu” (1 Kor. 15. 28),rađajući duhovno svoje nove sinove i kćeri.

Sve se zbiva po narodnoj mudrosti – dok se otac ne rodi, sin po kući hodi, koja se odnosi na hleb i lepinju, naime dok se ne ispeče veliki hleb domaćica ispeče lepinju da bi njima privremeno utolila glad djeci.

Pođimo i mi na poziv našeg arhipastira svetog Save njegovim putem koji vodi u život vječni i nasitimo se Hlebom koji silazi sa neba – Hristom Bogom našim. Postanimo njegova mlađa braća i sestre da bi ljudi i narodi, videći naša dobra djela,proslavili Oca našega koji je na Nebesima, kojemu sa Njegovim jedinorodnim Sinom i presvetim Duhom slava i hvala vavijek. Amin.