Lepavina, manastir posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice, nalazi se u blizini istoimenog sela, nedaleko od Koprivnice, u severozapadnoj Hrvatskoj. Manastir koji je lociran devedesetak kilometara severoistočno od Zagreba, u starim dokumentima još je nazivan Lipovina i Lipavina.

Letopis manastira Marče i Lepavine, istorijski dokument u kom je zapisana istorija ta dva manastira, objašnjava nam poreklo i značenje reči ”Lepavina”. Prema Letopisu, ime manastira potiče od vinorodne gore Vinice na kojoj je smešten. Pisac te povesti Lepavine početke manastira smešta neodređno u XIV vek pripovedajući kako je tada jedna princeza, putujući preko Križevaca u Osijek, konačište potražila u manastiru. Zadovoljna vinom koje joj je jedan od monaha poslužio, upitala ga je za ime manastira. Odgovorio joj je da je tek ”pre devet godina sa svojima ovamo došao i da ovom mestu sve do danas postojano i pravo ime nije određeno”. Na to je ona odgovorila da „kada ovako lepo vino imate, neka bude manastiru vašem ime Lepovino“.

Veze sa Svetom Gorom i Rusijom

Nešto drugačiju ranu povest manastira pripoveda lepavinski iguman Maksim (Ognjanović) (početak XIX veka). On osnivanje Lepavine smešta u 1550. godinu i pripisuje ga svetogorskom jeromonahu Jefremu (Vukodaboviću), hilandarskom postrižniku.

„Ovaj manastir dobio je svoj početak 1550. godine od nekog jeromonaha Jefrema Vukodabovića, rodom iz Hercegovine, a postrigom iz manastira Hilendara. Hodeći poraznim pustinjama zbog straha od Turaka, kriomice je došao ovamo i našavši ugodno mesto za tiho bezmolvije pod gorom u šumi kod jednog opustelog kaštela, koji se zvao Vina, kod izvora, sagradio je sebi jednu klet, kolibu, iunjojsemolio. Čuvši za njega, dva druga kaluđera iz Bosne došli su i s njim se udružili, a kad videše da je ovo mesto plodno, počeše narod iz Bosne pozivati pod zaštitu dvora austrijskoga i došao je veliki broj naroda. Naseljavahu se i unožiše se. A svi kaluđeri počeše zemlju krčiti i manastir graditi na uslugu narodu.Čuvši ovo, narod se množio danomice.“

Takav poletan početak ubrzo (1557) prekinut je napadom Turaka. O tome iguman Maksim kaže:

”Kad Turci iz Stupčanice, Pakraca i Bijele čuše da su kaluđeri napravili malu drvenu crkvu, koju su sa šestoricom braće nazvali manastirom, došlo je iz navedenih mesta pod komandom Alije Dizdara Stupčanskoga preko Ilove mnogo Turaka (četa) po noći. Udarili su na manastir, sluge isekli, a onih šest kaluđera svezali i poveli u sužanjstvo. Kad je za to čuo okolni narod, napao je na Turke i kad se kaluđeri počeše otimati i boriti četvoricu su posekli kod jednog bunara koji se i sada nalazi usred manastirske livade, a dvojicu su u sužanjstvo odveli i smrti predali”.

O prilikama koje su vladale na ovom području do uspostave Varaždinskog generalata (austrijsko vojno-krajiško područje koje je postojalo od 1578. do 1871) i svakodnevici zajedničkoj monasima i narodu, govori arhimandrit Nikifor (Popović), u svom memorijalu iz 1767, upućenom carici Mariji Tereziji. On potvrđuje da je manastir sagrađen pre 1578. i govori o prilikama onog vremena:

”Crkva u pustinji [manastir] je sagrađena pre nego što je osnovan slavni generalat, i naš narod iliričeski, čuvši za ovu svetu crkvu, ispod iga varvarotiranskoga i neprijatelja imena sviju nas, kao pčele za maticom izašli su iz Bosne pod sen i odbranu sveštenoga cara rimskoga, da branimo svete crkve obojega zakona od glavnog neprijatelja našega imena i u puste šume su se naselili i po šumama kolibe sagradili… i ako bi Turci na koje kolibe udarili i nadvladali, žive bi pohvatali i u ropstvo odveli, te bi mučili, vezali i okivali i vukli po tamnicama i galijama… [Turci] su iz gradova na nas kao ljute zmije iz gnezda udarali svojim četama, ali se naši nisu hteli predati, nego su svojim oružjem hrvatsku državu odbranili i štajerske države od Turaka vrata zatvorili…”

Sredinom poslednje decenije XVI veka, došlo je do masovnih seoba Srba u Varaždinski generalat. U to vreme (1598), u zapusteli manastir Lepavinu došla su tri kaluđera iz Mileševe, jednog od najvažnijih manastira srednjovekovne Srbije.

Hilandarski arhimandrit Visarion (Šćerbanić), sa monasima Jefremom i Grigorijem, došao je u Lepavinu 1635. godine. Njihovim dolaskom otpočela je obnova manastira i oživljena je veza sa Hilandarom. Izgradnja manastirske crkve i konaka započela je iste, 1635, a završena je 1642. godine.

Tokom svoje burne istorije, Lepavina je često bila utočište monasima koji su bili prinuđeni da beže iz drugih manastira. Tako se 1638, četrdeset godina po dolasku mileševskih monaha, a tri godine po dolasku hilandaraca, u Lepavinu doselio i deo bratstva manastira Rmanj (blizu Bihaća). 

Veze manastira sa Rusijom su bile snažne tokom čitave njegove povesti. Lepavini je još 1651. godine moskovski knez Aleksije Mihajlović izdao gramatu kojom se lepavinskim kaluđerima omogućuje da u Rusiji prikupljaju milostinju za manastir. Poznato je da je 1666. godine lepavinski episkop Joakim Đaković, sa jerođakonom Pajsijem, skupljao priloge u Rusiji. Nepune dve decenije nakon toga (1684), carskom odlukom određena je godišnja pomoć Lepavini u iznosu od 200 forinti, radi održavanja vernosti koju su pravoslavci pokazali u austrijsko-turskom ratu (1683-1699). Gramata ruskog kneza bila je na snazi 121. godinu (do 1772.), dok je pomoć Habzburgške monarhije isplaćivana do početka XX veka. 

Patrijarh Arsenije III hrabri narod

Lepavinski monasi su, tokom XVII veka, uložili mnogo napora ne samo da manastir izgrade i materijalno obezbede, već i da ga osposobe da bude duhovni centar pravoslavnih Srba Varaždinskog generalata.

Značajan ne samo za monahe, već i za sav pravoslavni živalj, bio je dolazak patrijarha Arsenija III Čarnojevića u Lepavinu 1692. godine. O njegovom boravku u manastiru koji je trajao dva meseca, dr Dušan Kašić piše:

Patrijarh Arsenije III Čarnojević

Dostojanstvena patrijarhova pojava u pratnji 200 – 300 lepo odevenih i dobro naoružanih konjanika i pešaka hrabrila je narod. Njegov odnos ne samo prema marčanskom episkopu, koji je pred patrijarhom ispovedio pravoslavlje, nego i prema zagrebačkom biskupu i krajiškim komandantima pokazivao je narodu i sveštenstvu da je došao neko ko ima autoritet i vlast. Patrijarh je, boraveći u Lepavini oko dva meseca, sakupljao oko sebe sveštenstvo, narodne kneževe i vojvode, obilazio njihova sela i posećivao ih u domovima.

Pored toga što je poseta patrijarha Arsenija Varaždinskom generalatu bila za pravoslavne žitelje od velikog značaja, patrijarh je odigrao važnu ulogu u ulivanju poverenja naroda u novog marčanskog episkopa Isaiju (Popovića) (1689-1701). Patrijarh je uspeo da uveri narod, koji je zbog lošeg iskustva sa prethodnim unijatskim vladikama bio nepoverljiv, da je vladika Isaija ”Istočne crkve grčkog zakona, a ne unijat”. 

Stradanje igumana Kodrata

Unijatski episkop svidnički Rafailo (Marković) (1710/12-1728) na razne načine je nastojao da prevede u Uniju manastirsko bratstvo. Često je posećivao tadašnjeg igumana Kodrata i nagovarao ga da prihvati Uniju. Kodrat je međutim, kao svog episkopa, priznavao Nikanora (Dimitrijevića), kostajničko-zrinopoljskog (1716-1728). Jednom prilikom, izazvan time što ga iguman ne dočekuje na način koji je uobičajen prilikom dolaska episkopa, unijatski vladika izgubio je strpljenje. Tada je Rafailo nagovorio dva ”pandura” iz svoje pratnje da pucnjima iz pušaka ubiju igumana. O tome Letopis govori sledeće:

Nesrećni iguman, idući ka crkvi, bi grozno ranjen posred pleća. Boreći se sa pretećom smrtonosnom ranom, pade triput unutra preko crkvenog praga. Obuzet srčanom mukom, prikloni se zemlji, izdahnu i predade dušu svoju Gospodu. Nevina i čista krv njegova beše se videla potom dugo vremena na podmostu, jer se nije mogla niti oprati niti izribati bilo kojim sredstvom, dok naposletku nisu bili prinuđeni da krvlju natopljeni most zamene novim daskama. 

Kada su, nakon ovog događaja, jeromonasi odbili da vladici Rafailu uruče manastirske privilegije on se ustremi na crkvene služitelje, manastirske sluge i kmetove koji su pritekli u pomoć ubogim monasima. Njih nekoliko smrtno prebi, neke izmuči u dubokim jamama zaraženim teškom zemljom i strogo i nemilosrdno naloži da se liše života. Kada žitelji okolnih mesta razumeše grubo bezakonje Markovića, okupiše se na žalosni ovaj prizor i vraga Markovića zajedno sa njegovom svitom grozno rasteraše. 

Dve godine nakon ovih događaja koji su se prema Letopisu odigrali 13. novembra 1716. godine, lepavinski iguman Viktor u pismu mitropolitu Vikentiju (Popoviću) potresno opisuje stanje u kom se nalazila manastirska bratija:

Od svakuda pritešnjeni i jedva ostavši živi i umalo ova sveta obitelj da ne opusti i ne postade obitalište zveri. Opet, po volji preblagoga Boga, sabra se sa raznih strana razgnana bratija jedan po jedan k svetoj obitelji, trudimo se za obično manastirsko uređenje i jedva dišemo. Od svakuda bojazan i strah. Kud god da pogledaš ništa ne vidiš osim plača, kudgod uho okreneš samo ridanje čuješ. Jao, jao nama, koji živimo pod nasiljem, a pomoći niotkuda nema… u ova mučna i žalosna vremena.”

Izgradnja današnjeg hrama

Uprkos stalnim iskušenjima, manastirski život se nastavljao. Tako, s obzirom da je stara crkva-brvnara dotrajala, iguman Vikentije (Vujičić) (1731-1745) odlazi u Rusiju, sa namerom da prikupi finansijska sredstva za izgradnju nove crkve. Natpis na grčkom koji se nalazi na južnom zidu današnjeg hrama svedoči o tome da su u prikupljanju sredstava za izgradnju učestvovali i Grci iz Koprivnice. Gradnja crkve otpočela je 1734. godine. 

Iste godine osnovana je lepavinsko-severinska eparhija, sa sedištem u Lepavini. Jedan od važnih razloga za osnivanje te eparhije, bilo je suprotstavljanje sve agresivnijem pritisku kom su pravoslavni bili izloženi u cilju prihvatanja Unije. Prvi episkop novoosnovane eparhije bio je Simeon (Filipović) (1734 – 1743). On je, osumnjičen za spaljivanje Marče (1739), poslednje godine svog života proveo u Koprivnici, uz ograničeno kretanje. Upokojio se dve godine pre završetka izgradnje lepavinskog hrama, a sahranjen je u manastiru.  Monasi iz Marče prešli su u Lepavinu nakon požara, a sa sobom su doneli dragocenosti koje su uspeli da spasu.

Ikonostas Jovana Četirevića Grabovana

Iako je gradnja hrama završena 1745. godine, na osvećenje se čekalo sve do 1753, jer nije bilo episkopa koji bi osvetio hram. Na Blagovesti 1753, hram je osvetio kostajničko-zrinopoljski episkop, Arsenije (Teofanović) (1750 – 1753). 

Napravljene su nove stasidije (stolice) i postavljene u hram 1765. godine. Zvonik je dovršen 1770. godine, a ikonostas je oslikao jedan od najboljih ikonopisaca epohe, Jovan Četirević Grabovan, 1775. godine.

Monaška škola i stradanje manastira 

Pakrački episkop, Kirilo (Živković) (1786-1807) otvorio je monašku školu u Lepavini 1791. godine. Škola je funkcionisala tako što je onaj koji je najučeniji među monasima, nedovoljno spremne i obrazovane podučavao pojanju, čitanju, pisanju i osnovama matematike. Određeno je i da se svakodnevno, posle jutrenja, čita po jedna beseda svetog Jefrema Sirina o monaškom životu.

Lepavinski monasi opsluživali su parohiju koja je obuhvatala nekoliko sela u blizini manastira. Vršili su parohijske dužnosti i u gradovima Varaždinu i Zagrebu. Iguman Tihomir Džebić zaslužan je za podizanje pravoslavnog hrama u Varaždinu, u kom je bio paroh, 1884. godine, dok je njegov naslednik na mestu igumana, arhimandrit Amvrosije (Pavlović) (1898-1924), ostavio snažan trag u Zagrebu, u kom je obavljao službu paroha dugi niz godina (1870-1924).

U drugoj polovini XIX veka u Lepavini se razvilo voćarstvo i povrtarstvo. Zahvaljujući prihodima od tih delatnosti, 1909. godine je izmenjena krovna konstrukcija na tornju, a 1923. cela crkva je obnovljena.

Pored glavnog manastirskog hrama nalazila se grobljanska kapela Svetog Nikole. Bila je sagrađena od hrastovih brvana, zemljom oblepljena i okrečena. Nije poznato kada je podignuta, ali se već u zapisu iz 1772. godine, spominje da je u lošem stanju i da je sklona padu. Na njenom mestu danas se nalazi kapela svetog Tihona Zadonskog, koja je podignuta kao ktitorska crkva Timoteja Stepanova, Rusa iz Zagreba. Projektovao ju je zagrebački arhitekta Stanko Klisko, a sazidana je 1931. godine. Živopisao ju je ruski freskopisac Nikolaj Muhin, 2007. godine.

Ubrzo nakon proglašenja NDH 10. aprila 1941. godine, bratstvo je uhapšeno. Jeromonah Joakim (Babić) je ubijen, neki monasi su odvedeni u logor, dok su trojica 14. jula iste godine prognani u Srbiju. Imovinu manastira ubrzo je preuzela unijatska križevačka biskupija.  

Prilikom nemačkog bombardovanja 29. novembra 1943. godine, manastir je teško oštećen. Kašić povod za bombardovanje vidi u podatku koji navodi da su u tom kraju ojačali partizani koji su povremeno svraćali u manastir. 

Crkva je bila teško oštećena. Od ikona sa Grabovanovog ikonostasa sačuvane su samo dve: Bogojavljenja i Uspenja Presvete Bogorodice. Crkveni inventar je izgoreo, konaci su napola razoreni, a ostale zgrade uništene. 

Obnova Lepavine

U vreme mitropolita zagrebačko-ljubljanskog Jovana (Pavlovića), razoren i zapušten manastir počeo je polako vraćati svoj nekadašnji izgled i značaj. Otpočela je obnova hrama i konaka, a duhovna veza Lepavine sa manastirom Hilandarom ponovo je oživela kada je 1984. godine za igumana postavljen arhimandrit Gavrilo (Vučković), hilandarski monah. Otac Gavrilo, poput osnivača Jefrema Vukodabovića, ali i drugih lepavinskih monaha, bio je postrižnik tog svetogorskog manastira.

Iguman Gavrilo i mitropolit Jovan

Do upokojenja 2017. iguman Gavrilo se, pored staranja o životu manastira, intenzivno bavio i pastirskim radom. Mnoge hrišćane duhovno je rukovodio i održavao komunikaciju sa onima koji su bili fizički udaljeni posredstvom digitalnih tehnologija. U vreme njegovog upravljanja manastirom Lepavina je postala prepoznatljiva i kao jedno od sedišta pravoslavne internet misije.

Tokom devet godina (1997-2006), manastirsko bratstvo je priređivalo i izdavalo dvomesečni časopis ”Put, istina i život”.

Za Lepavinu neraskidivo je vezana čudotvorna ikona Presvete Bogorodice Lepavinske, najveće svetinje koja se čuva u manastiru. Ikona je naslikana u italo-kritskom stilu početkom XVI veka, a delo je nepoznatog autora. 

Nakon nemačkog bombardovanja manastira 1943. u kom je uništen ikonostas, a crkva i konak teško oštećeni, ikona je nađena zatrpana naslagama maltera i cigle, bez ogrebotina i o štećenja. Međutim,  ubrzo joj se izgubio trag. Iguman Simeon (Sakulj) pronašao je 1967. godine tu ikonu na tavanu zagrebačke mitropolije. Restaurisana je i 1969. svečano na Veliku Gospojinu vraćena u Lepavinu.

O čudesnim događajima i isceljenjima koja su se dogodila pred tom ikonom Presvete Bogorodice postoje brojna svedočanstva. Najranije pisane tragove o njenim čudima koji postoje u manastirskom Letopisu potiču iz XVIII veka, a događaju se i u naše vreme.

U Lepavini trenutno žive trojica monaha i dva iskušenika.