Istorijat Mitropolije
zagrebačko-ljubljanske

Srpsko pravoslavno sveštenstvo sreće se, na prostorima današnje zagrebačko-ljubljanske Eparhije, već u vrijeme Kantakuzine Katarine Branković, kćeri srpskog despota Đurđa Brankovića i žene grofa Ulriha II Celjskog. Prilikom udaje za Ulriha, 1434. godine, Katarina je iz Smedereva povela, pored dvorske pratnje, i sveštenika koji joj je bio duhovnik. Njenim zauzimanjem, prepisana je 1454. godine, u Varaždinu, bogoslužbena knjiga Apostol, prva do sada poznata srpsko-slovenska knjiga napisana na ovim prostorima. U Varaždinskom apostolu, koji se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, sačuvan je i zapis u kojem je, pored ostalog, zapisano da je ova bogoslužbena knjiga napisana „pri blagočestivoj i hristoljubivoj gospođi i kneginji Kantakuzini, kćeri despota Đurđa, samodršca srpskog.“

Od obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, u vrijeme srpskog Patrijarha Makarija Sokolovića, nad pravoslavnim Srbima Stare Slavonije duhovni nadzor vršio je požeški Mitropolit, koji je stolovao u manastiru Orahovici. Mitropolit požeški Vasilije, zbog turskog zuluma, prešao je, početkom oktobra 1595. godine, iz manastira Orahovice na područje Gornje Slavonije i ostao u Rovištu, blizu turske granice, kako bi bio što bliže i svom narodu pod Turcima. Vladika Vasilije je na novim prostorima osnovao episkopiju sa sjedištem u manastiru Marča, po kojem je ta dijeceza i prozvana Eparhijom marčanskom. U istorijskim izvorima ova eparhija se još naziva svidnička, vretanijska ili uskočka Eparhija. Marčanski arhijereji vodili su tešku borbu protiv agresivnog rimokatoličkog prozelitizma i programa Unije.

Pored manastira Marče, drugo duhovno središte pravoslavnih Srba tog područja bio je i ostao manastir Lepavina.

Pod velikim pritiskom Rimokatoličke crkve, posebno zagrebačkog biskupa, Srbi su izgubili manastir Marču, ali su sačuvali svoju Pravoslavnu vjeru i nacionalni identitet. Kao duhovni nastavak Eparhije marčanske, 1734. godine je ustrojena lepavinsko-severinska Episkopija, sa sjedištem u manastiru Lepavini, a kasnije u Severinu. Ova Eparhija sjedinjena je 1754. godine sa Eparhijom kostajničko-zrinopoljskom, da bi kasnije, 1771. godine, teritorija lepavinsko-severinske Eparhije bila sjedinjena sa pakračkom Eparhijom. Ovo jedinstvo ostalo je do 1931. godine, kada je osnovana Eparhija zagrebačka sa sjedištem u Zagrebu. Na čelu eparhije nalazi se mitropolit.

U sastav novoosnovane Eparhije zagrebačke ušle su crkvene jedinice sa teritorija Eparhije pakračke i Eparhije gornjo-karlovačke. Prvi administrator novoosnovane eparhije bio je Episkop gornjo-karlovački Maksimilijan Hajdin.

U svom dopisu sveštenstvu i monaštvu novoosnovane Eparhije zagrebačke, Episkop Maksimilijan piše: Izvršavajući odredbe čl. 12. Ustava srpske pravoslavne Crkve, a na osnovu par. 2. Sprovedbene naredbe Sv. Arhijerejskog Sinoda uz ovaj Ustav, proglasili smo sjedinjenje sa novoosnovanom Eparhijom zagrebačkom svih parohija i crkvenih opština u Dravskoj banovini, parohije i crkvene opštine sisačke u srezu Sisak, kao i vijernih iz srezova Černomelj (selo Bojanci, sastavni dio parohije Marindol), Pisarovina, Samobor, Velika Gorica i Jastrebarsko iz upravne općine Draganić, kao i vijernih iz grada Siska, koji su do sada pripadali Eparhiji gornjo-karlovačkoj.

Nadalje smo proglasili sjedinjenje sa ovom novoosnovanom Eparhijom parohija, crkvenih opština i vijernih srezova: Bjelovar, Čakovac, Čazma, Dugoselo, Garešnica, Đurđevac, Grubišno polje, Ivanec, Koprivnica, Krapina, Križevci, Kutina, Ludberg, Novi Marof, Pregrada, Prelog, Sv. Ivan Zelina, Stubica, Varaždin, Zagreb i Zlatar, te iz gradova Bjelovar, Zagreb, Koprivnica, Križevci, Sisak i Varaždin, koji su do sada pripadali Eparhiji pakračkoj.

Za prvog Mitropolita izabran je, 1932. godine, Episkop niški Dositej (Vasić), učeni bogoslov, čovek širokih pogleda i razumijevanja u odnosima sa drugim narodima i vjeroispovestima. Na samom početku Drugog svjetskog rata, 7. maja 1941. godine, Mitropolita Dositeja ustaše su uhapsile, mučile u policijskom zatvoru u Petrinjskoj ulici u Zagrebu i internirale u Beograd, gdje se i upokojio 1945. godine. Mitropolit Dositej je kanonizovan za svetitelja 1998. godine, a njegov spomen proslavlja se 31. decembra/13. januara

Poslije Drugog svjetskog rata, Eparhijom zagrebačkom, kao i ostalim Eparhijama na teritoriji Hrvatske, upravljao je, sve do 1947. godine, vikarni Episkop Arsenije (Bradvarević). Njega je naslijedio mitropolit Damaskin (Grdanički), prije toga Episkop banatski; a poslije njegove smrti, 1969. godine, Eparhijom zagrebačkom administrirao je slavonski Episkop Emilijan (Marinović).

Na redovnom zasijedanju Svetog arhijerejskog sabora, 1977. godine, duhovni nadzor nad ovom eparhijom povjeren je Episkopu lepavinskom Jovanu (Pavloviću) koji je, 1982. godine, izabran za Mitropolita zagrebačkog. Na prijedlog Mitropolita Jovana, ova eparhija je 1983. godine proširila svoj naziv u Eparhija zagrebačko-ljubljanska.

U sastav Eparhije zagrebačko-ljubljanske ušle su, 1994. godine, parohije Srpske pravoslavne crkve u Italiji te je zvanični naziv Eparhije bio Eparhija zagrebačko-ljubljanska i cijele Italije. Odlukom Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve 2011. godine, parohije u Italiji pripojene su novoformiranoj Eparhiji austrijsko-švajcarskoj sa sjedištem u Beču.

Na redovnom zasijedanju Svetog arhijerejskog sabora, 2014. godine, za Mitropolita zagrebačko-ljubljanskog izabran je dotadašnji Episkop jegarski dr Porfirije (Perić). Ustoličenje Mitropolita Porfirija, u Katedralnom hramu Preobraženja Gospodnjeg u Zagrebu, izvršio je Patrijarh srpski Irinej, uz sasluženje više Arhijereja iz nekoliko pomjesnih pravoslavnih Crkava. Mitropolit Porfirije izabran je 18. februara 2021. godine za 46. poglavara Srpske Pravoslavne Crkve. Po izboru za patrijarha postao je administrator Eparhije zagrebačko-ljubljanske.

Pored manastira Lepavine, u Eparhiji zagrebačko-ljubljanskoj živ je i manastir Svete Petke u Zagrebu, a u izgradnji je i prvi pravoslavni manastir u Sloveniji, nedaleko od Novog Mesta.